Âm nhạc là loại hình nghệ thuật biểu hiện bằng âm thanh có sức tác động mạnh mẽ đến tình cảm của con người. Ngôn ngữ âm nhạc chính là giai điệu, âm sắc, cường độ, nhịp độ, hoà âm, tiết tấu… diễn ra cùng với thời gian đã thu hút, hấp dẫn, làm thoả mãn nhu cầu tình cảm của trẻ, đồng thời là phương tiện giúp trẻ nhận thức thế giới xung quanh, phát triển ngôn ngữ quan hệ giao tiếp, trao đổi tình cảm… Ở trường mầm non, tổ chức hoạt động âm nhạc bao gồm hoạt động hát, vận động theo nhạc và nghe nhạc. Quá trình tham gia các hoạt động âm nhạc như nghe giáo viên hát, trẻ tự hát, vận động, chơi trò chơi âm nhạc… sẽ hình thành ở trẻ những yếu tố của một nhân cách phát triển hài hoà, toàn diện, đó là sự phát triển về thẩm mĩ, đạo đức, trí tuệ và thể lực. Ngoài ra, thế giới âm thanh muôn màu không ngừng chuyển động là điều kiện cho trẻ phát triển các chức năng tâm lí, năng lực hoạt động và sự hiểu biết.

1. Âm nhạc là phương tiện giáo dục thẩm mĩ

Âm nhạc là một trong các bộ môn nghệ thuật giáo dục cái đẹp cho trẻ. Lời ca, giai điệu của các bài hát, bản nhạc đã giúp trẻ tưởng tượng, tập nói lên cảm xúc của mình, trẻ thấy được mình có thể diễn tả những ý nghĩ, những mơ ước, những cảm xúc mạnh mẽ hay dịu dàng.

Trong giáo dục âm nhạc, điều quan trọng không phải là dạy trẻ hát chuẩn xác, rõ ràng một cách đơn giản mà trẻ phải được tham gia các hoạt động như nghe nhạc, vận động theo nhạc, múa, trò chơi âm nhạc. Được tiếp xúc với âm nhạc, ở một chừng mực nào đó trẻ sẽ biết nhận xét, trao đổi…sự cảm nhận của ý nghĩa lời ca, âm điệu, tiết tấu… Đó chính là ý nghĩa của giáo dục thẩm mĩ. Tiếp xúc với âm nhạc có quá trình sẽ tạo cho trẻ những hạm thích, xuất hiện dần quan hệ lựa chọn, nghĩa là có những sự ham thích khác nhau. Đó chính là cơ sở của việc hình thành thị hiếu âm nhạc. Bài hát là phương tiện để giáo dục trẻ nhiều mặt. Do đó, các bài hát giản dị, có tính nghệ thuật, phù hợp với lứa tuổi sẽ hình thành ở trẻ thị hiếu âm nhạc trong sáng, lành mạnh, là cơ sở của tình cảm thẩm mĩ, đạo đức tốt đẹp. Chẳng hạn : bài Đàn gà con – nhạc Phi-líp-pen- cô, lời Việt Anh, đã tạo dựng hình ảnh “Đàn gà con lông vàng đi theo mẹ tìm ăn trong vườn, cùng tìm mối ăn ngon”. Với giai điệu nhịp nhàng, sôi nổi như mô phỏng bước đi, chạy, nhảy linh hoạt của các chú gà con xinh xắn, cùng với lời ca giàu hình ảnh, gần gũi và rất hấp dẫn với trẻ. Bài hát đã không chỉ mang lại cho trẻ em cảm xúc vui tươi, trong sáng mà còn như nhắn gửi một thông điệp với các em hãy biết vâng lời mẹ, biết yêu thương mẹ và cùng chăm chỉ làm việc.

Âm nhạc nói chung và đặc biệt là hoạt động ca hát nói riêng có sức mạnh lôi cuốn tâm hồn, tình cảm của con người trong dời sống xã hội, nhất là đối với trẻ thơ. Âm nhạc chân chính có giá trị nghệ thuật cảm hoá mọi người cùng hướng tới cái đẹp. Những hình ảnh mang biểu trưng về cái đẹp được thể hiện rõ trong các bài Con chim non, Chị Ong Nâu và em bé, Cá vàng bơi, Màu hoa, Hoa trường em, Mùa hè đến, Con cò cánh trắng, Búp bê, Con gà trống, Sắp đến Tết rồi. Cháu yêu bà, Tạm biệt búp bê… Những hình ảnh đó đã nuôi dưỡng cho tâm hồn trẻ những nhận thức về cái đẹp. Từ nhận thức cái đẹp một cách khách quan, nó sẽ đi vào chiều sâu thế giới nội tâm của trẻ.

Các bài hát viết cho trẻ mầm non đã mang lại những cảm xúc đa dạng và hồn nhiên, góp phần quan trọng trong việc giáo dục tình cảm đạo đức và thẩm mĩ cho trẻ thơ. Trong đó có cái đẹp về cách ứng xử, giao tiếp với ông bà, cha mẹ, cô giáo, ban bè và những người trong cộng đồng.

Vì vậy, giáo dục tình cảm thẩm mĩ cho trẻ thông qua hoạt động âm nhạc trong trường mầm non làm phong phú thêm đời sống tinh thần của trẻ, giúp trẻ cảm thụ cái đẹp, tạo niềm tin cho các cháu vui sống trong hiện tại và tương lai.

2. Âm nhạc là phương tiện giáo dục đạo đức

“Để sử dụng âm nhạc như một phương tiện giáo dục đạo đức còn một điều nữa rất quan trọng khi tác động đến con người, nó thức tỉnh một cách đặc biệt mạnh mẽ trong người ấy tất cả những gì là tốt đẹp, tìm được sự hưởng ứng trong những khía cạnh ưu tú nhất của tâm hồn người ấy. Chính cái khả năng đó của âm nhạc làm cho tính tình dịu hơn và tốt hơn, làm cho con người cao đẹp hơn, trong sạch hơn và nhân hậu hơn”. Đại văn hào M. Gorki thì nhận xét : “Âm nhạc tác động một cách kì diệu đến tận đáy lòng. Nó khám phá ra cái phẩm chất cao quý nhất ở con người”.

Lời ca trong các tác phẩm âm nhạc giàu hình ảnh, phong phú và mang đậm chất trữ tình. Chính vì vậy nó đã giúp trẻ phát hiện và cảm nhận được vẻ đẹp trong thiên nhiên, sự ngộ nghĩnh đáng yêu của các con vật quen thuộc, về tình cảm gia đình, bạn bè, tình yêu quê hương, đất nước,… từ đó gợi mở cho các cháu về cách ứng xử, hay nói cách khác là giáo dục các cháu đạo đức làm người.

Những bài dân ca, bài đồng dao khác nhau của các dân tộc Việt Nam phong phú về âm điệu, tiết tấu, phương thức diễn xướng, phong tục tập quán sẽ cho trẻ hiểu biết về bản sắc âm nhạc dân tộc Việt Nam, bồi dưỡng cho các cháu cảm xúc trữ tình, lòng tự hào về văn hoá dân tộc.

Đặc điểm của các hoạt động giáo dục âm nhạc cho trẻ mầm non trong nhà trường hay cộng đồng hiện nay thường diễn ra trong một nhóm hoặc tập thể lớp. Khi cùng nhau múa hát, chơi trò chơi âm nhạc đã giúp các cháu vui tươi, hồn nhiên hơn, ngay cả những trẻ nhút nhát cũng cảm thấy thoải mái, tự tin hơn. Trong điều kiện diễn xuất tập thể, các bài tập có mức độ phức tạp khác nhau tạo điều kiện tốt nhất cho sự phát triển của từng trẻ.

Các hoạt động giáo dục âm nhạc, đặc biệt là các tiết mục trình diễn ở nhiều thể loại và hình thức khác nhau sẽ có ảnh hưởng và chi phối mạnh mẽ đến các hành vi văn hoá của trẻ.

Khi trẻ tham gia các hoạt động âm nhạc, mỗi trẻ đều phải chấp hành tính tổ chức, sự chú ý, phản ứng nhanh, biết kiềm chế, điều khiển vận động phù hợp với âm nhạc, biết nhường nhịn, giúp đỡ nhau. Do đó, âm nhạc là phương tiện giáo dục cho trẻ về văn hoá giao tiếp, hành vi ứng xử và tính tập thể, tạo điều kiện hình thành những phẩm chất đạo đức của trẻ.

3. Âm nhạc góp phần phát triển trí tuệ

Nghệ thuật âm nhạc không chỉ là món ăn tinh thần mà còn có vai trò thúc đẩy mạnh mẽ quá trình phát triển trí tuệ của trẻ.

Tiến sĩ Howard Gardner, giáo sư trường Đại học Harvard nghiên cứu lí thuyết về các trí thông mình đa diện cho rằng, thông minh âm nhạc là một trong bày trí thông minh ban đầu của con người (trong số thông minh ngôn ngữ, logic toán, thông minh hình tượng…).

Ở trẻ mẫu giáo, các hình thức tư duy trực quan hành động, trực quan hình tượng và tư duy trừu tượng được biểu hiện trong bất kì hoạt động nào, trong đó có âm nhạc.

Âm nhạc giúp trẻ phát triển trí nhớ. Trí nhớ âm nhạc là khả năng thu nhận và ghi nhớ lại. Khả năng ghi nhớ âm nhạc của trẻ thông qua độ nhạy cảm của tai nghe âm nhạc và sự phối hợp các thao tác của tư duy. Trong quá trình hoạt động học tập, trí nhớ không có khả năng nhắc lại toàn bộ ngay mà phải qua một quá trình rèn luyện. Vì vậy khi tập hát, giáo viên nên gợi mở, giúp trẻ nhận thức và trên cơ sở ấy trí nhớ ngày càng phát triển.

Bên cạnh đó, tính tích cực và sự tập trung chú ý trong các hoạt động âm nhạc cũng có vai trò quan trọng trong việc củng cố và phát triển trí nhớ. Khi trẻ hát là cùng một lúc phải ghi nhớ lời ca, giai điệu, tiết tấu. Trẻ yêu thích ca hát bao nhiêu thì càng thuộc nhanh, nhớ chính xác và nhớ lâu bài hát đó bấy nhiêu. Điều này có tác dụng rèn luyện đổi tài nhạy bén cho trẻ, đồng thời tăng cường sự nhận thức của trẻ với thế giới xung quanh.

Âm thanh là ngôn ngữ đặc thù của âm nhạc để xây dựng nên hình tượng trong các tác phẩm âm nhạc. Chính vì vậy, nghệ thuật âm nhạc vừa mang tính khái quát vừa mang tính ước lệ cao trong các tác phẩm khí nhạc song cũng khá cụ thể và gần gũi trong nhiều ca khúc viết cho trẻ, đặc biệt là thông qua việc sử dụng các hình tượng âm nhạc, các chất liệu tiết tấu và yếu tố lời ca phù hợp với trẻ. Trong nhiều hoạt động giáo dục âm nhạc và ngay cả các vận động theo nhịp điệu âm nhạc đã luôn kích thích khả năng độc lập tích cực và làm thức dậy ở trẻ khả năng tưởng tượng, sự sáng tạo trên cơ sở những hiểu biết, kinh nghiệm mà trẻ đã quan sát và thu thập. Ví dụ : Người lớn khuyến khích trẻ làm động tác múa minh hoạ một bài hát, trẻ sẽ suy nghĩ, tổng hợp những chi tiết quen thuộc và chi tiết mới trong động tác. Mặt khác, trong mọi hoạt động âm nhạc, trẻ phải quan sát, tập trung chú ý, phát huy năng lực tổng hợp, so sánh… Khi tiếp xúc và tham gia vào các hoạt động âm nhạc, đứa trẻ dần dần có khả năng tổng hợp cùng với tư duy lôgic. Ví dụ, khi được nghe các thể loại âm nhạc khác nhau như hát ru có tính chất êm dịu, tình cảm, nhẹ nhàng còn hành khúc có tính mạnh mẽ, trẻ không những chỉ nêu dấu hiệu, đặc điểm, mà còn giải thích tại sao tác phẩm đó lại là hành khúc, là hát ru. Trẻ có thể trao đổi về âm nhạc khi đã có khái niệm nhất định. Vì vậy trí tuệ được hoạt động tích cực.

Như vậy, giáo dục âm nhạc thực hiện nhiều nhiệm vụ thúc đẩy hoạt động trí tuệ.

4. Âm nhạc tác động đến sự phát triển sinh lí của trẻ

Từ cuối thế kỉ XIX, hai nhà sinh lí học Nga 1. M. Doghen và I. R. Tackhanốp đã nghiên cứu thí nghiệm xác nhận điều mà trong thực hành hàng ngày mỗi người đều biết : “Âm nhạc vô vùng ảnh hưởng đến hô hấp, đến tuần hoàn của máu và các quá trình sinh lí khác”.

Nghe, vận động theo nhạc giúp trẻ tập phối hợp các động tác đi, chạy, nhảy chính xác, tác phong nhanh nhẹn. Vận động toàn thân khi có nhạc kèm theo tạo cho trẻ sự mềm dẻo nhịp nhàng, có ảnh hưởng tốt đến tim mạch và sự phát triển cơ. Nếu nghe nhạc đúng mức và phù hợp sẽ làm thư giãn thần kinh, kích thích óc sáng tạo.

Hát cũng liên quan trực tiếp đến sự phát triển thể lực của trẻ, giúp trẻ củng cố cơ quan phát âm, thở sâu, tránh nói lắp, đẩy mạnh chức năng hoạt động của cơ quan phát thanh, hô hấp, hình thành giọng hát ở trẻ, tạo sự liên hệ nhạy bén giữa các giác quan. Hát còn ảnh hưởng đến tư thế của trẻ : khi học hát, trẻ luôn được nhắc nhở phải ngồi thẳng, đứng thẳng, không gù, đó là điều quan trọng để tạo tư thế đúng. “Tại âm nhạc” phát triển cùng với sự nhạy cảm sẽ giúp trẻ hưởng ứng những tình cảm và hành vi tốt đẹp, hoàn thiện mọi vận động thể chất ở trẻ.

Như vậy, phản ứng của cơ thể đối với âm nhạc chịu sự chi phối của tác động cảm xúc tâm lí của âm nhạc ở mức cao hơn nhiều so với tác động sinh lí trực tiếp (phản xạ).

Có thể nói, giáo dục âm nhạc là một trong những con đường hoàn thiện đạo đức, trí tuệ, thẩm mĩ và thể lực. Nhà sư phạm V. Xu-khôm-lin-xki đã đánh giá rất cao hiệu quả giáo dục toàn diện của âm nhạc : “Chất lượng công việc giáo dục trong một nhà trường được xác định phần lớn bởi mức độ hoạt động âm nha trong hoạt động của nhà trường đó”.

Nhận thức đúng đắn và sâu sắc tác dụng giáo dục toàn diện của âm nhạc đối với trẻ mẫu giáo là điều cần thiết đầu tiên để tiến hành tốt việc giáo dục âm nhạc cho các cháu. Bước đầu cho các cháu làm quen, tiếp xúc với âm nhạc để các cháu bộc lộ rõ năng khiếu âm nhạc. Đây cũng là thời điểm phát hiện, bồi dưỡng những cháu có năng khiếu để khi có điều kiện có thể cho học chuyên nghiệp